|
Hið sameinaða konungsríki Stóra-Bretlands og Norður-Írlands (enska: United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland) oftast þekkt á Íslandi sem Bretland eða Stóra Bretland er land í vestur Evrópu. Landið nær yfir megnið af Bretlandseyjum fyrir utan Ermarsundseyjar, Mön og meiri hluta Írlands. Bretland skiptist í England, Wales, Skotland og Norður-Írland. Bretland á ekki landamæri að öðrum löndum fyrir utan landamæri Norður-Írlands og Írska lýðveldisins en er umkringt af Atlantshafi, Norðursjó, Ermarsundi og Írlandshafi. Ermarsundsgöngin tengja Bretland og Frakkland. Á íslensku hefur skapast sú venja að kalla ríkið Bretland en stærstu eyjuna, meginland Englands, Skotlands og Wales, Stóra-Bretland. Hafa ber í huga að sú nafngift getur verið ruglandi þar sem ríkið Bretland nær einnig yfir Norður-Írland sem er á Írlandi („Litla-Bretlandi“). Stóra-Bretland er ekki nema stærsta eyja Bretlands (og Bretlandseyja allra). Í Bretland er þingræði og þingbundin konungsstjórn og Elísabet 2. er þjóðhöfðinginn. Ermarsundseyjarnar og Mön eru svokallaðar krúnunýlendur og eru ekki hluti af Bretlandi þrátt fyrir að vera í konungssambandi með því. Bretland ræður yfir fjórtán hjálendum sem allar voru hluti af breska heimsveldinu. Það var það stærsta sem sagan hefur kynnst og náði hátindi á Viktoríutímanum á seinni hluta 19. aldar og fyrri hluta 20. aldar. Bretland er þróað land og hefur sjötta stærsta hagkerfi í heimi eftir nafnvirði landframleiðslu. Það var fyrsta iðnvædda landið í heiminum. Bretland er meðlimur í Evrópusambandinu, Öryggisráði Sameinuðu þjóðanna, Breska samveldinu, G8, OECD, NATO og WTO. Saga Aðalgrein: Saga Bretlands Orrustan við Waterloo markaði lok Napóleonsstríða. Landsvæði sem á einhverjum tímapunkti tilheyrði breska heimsveldinu. Konungsríkið Stóra-Bretland varð til þann 1. maí 1707[1][2] við sameiningu konungsríkisins Englands (þar með Wales) og konungsríkisins Skotlands. Þessi sameining kom í kjölfar Sameiningarsáttmálans sem var samþykktur 22. júlí 1706 og staðfestur af enska þinginu og skoska þinginu sem settu bæði lög um sameiningu (Sambandslögin 1707).[3] Einni öld síðar sameinaðist konungsríkið Írland (sem var undir stjórn Englands til 1691) við konungsríkið Stóra-Bretland og þá varð ríkið Bretland til með Sambandslögunum 1800.[4] Þó að England og Skotland væru aðskilin ríki fyrir árið 1707 höfðu þau verið í konungssambandi frá 1603 þegar Jakob 6. Skotakonungur erfði ensku og írsku krúnurnar og flutti hirð sína frá Edinborg til London í kjölfarið.[5][6] Á 18. öld var Bretland leiðandi við mótun vestrænna hugmynda á borð við stjórnskipan byggða á þingræði en landið lagði einnig mikið af mörkum í bókmenntum, listum og vísindum.[7] Iðnbyltingin hófst í Bretlandi, umbreytti landinu í efnahagslegt stórveldi og hraðaði mjög vexti breska heimsveldisins. Líkt og önnur nýlenduveldi Evrópu var Bretland viðriðið ýmiskonar kúgun á fjarlægum þjóðum, þar á meðal nauðungarflutninga á afrískum þrælum til nýlendanna í Ameríku. Bretland tók þó afstöðu gegn þrælaverslun með lögum settum 1807, fyrst stórþjóða. Með sigri gegn herjum Napóleons í Napóleonsstyrjöldunum styrkti Bretland verulega stöðu sína og varð langöflugasta flota- og efnahagsveldi heimsins á 19. öld og fram á miðja 20. öld. Mestri útbreiðslu náði breska heimsveldið árið 1921 eftir að Þjóðabandalagið veitti því umboð til að stýra fyrrum nýlendum Ottómanaveldisins og Þýskalands eftir ósigur þeirra í fyrri heimsstyrjöldinni. Ári síðar var Breska ríkisútvarpið (BBC) stofnað[8] en það varð að fyrsta fjölmiðlinum sem hóf útvarpssendingar á heimsvísu.[9] Í kjölfar kosningasigurs Sinn Féin á Írlandi í þingkosningunum 1918 braust út stríð milli Breta og írskra sjálfstæðissinna sem lauk með stofnun Írska fríríkisins 1921. Norður-Írland kaus þó að vera áfram hluti af Bretlandi.[10] Í kjölfar þessa var formlegu nafni Bretlands breytt til núverandi horfs, Bretland var í liði bandamanna í seinni heimsstyrjöldinni. Eftir ósigra bandamanna á meginlandi Evrópu á fyrstu ári stríðsins háði Bretland miklar loftorrustur við Þjóðverja sem þekktar urðu sem bardaginn um Bretland. Í kjölfar sigurs bandamanna var Bretland eitt af þeim þremur stórveldum sem mest höfðu að segja um gerbreytta skipan heimsmála eftir stríðið. Fjárhagur landsins var þó illa farinn eftir stríðið en Marshalláætlunin og rífleg lán frá Bandaríkjunum og Kanada hjálpuðu til við endurbygginguna. Eftir stríðið var lögð áhersla á uppbyggingu velferðarkerfisins í Bretlandi og stofnuð var ríkisrekin heilbrigðisþjónusta sem allir landsmenn skyldu hafa aðgang að. Þá hófst einnig aðflutningur fólks til Bretlands víða að úr fyrrum nýlendum breska heimsveldisins sem gert hefur Bretland að fjölmenningarlegu samfélagi. Útbreiðsla ensku um allan heim hefur viðhaldið áhrifum bókmennta- og menningararfs landsins en poppmenning frá Bretlandi hefur einnig haft áhrif úti um allan heim, sértaklega á sjöunda áratugunum. Áherslur í breskum stjórnmálum breyttust talsvert með valdatöku Margrétar Thatcher árið 1979 þar sem reynt var að auka frjálsræði í viðskiptum og draga úr vægi ríkisvaldsins. Þær áherslur héldu að mestu áfram undir forystu Tony Blair frá og með 1997. Bretland var eitt af tólf löndum sem stofnuðu Evrópusambandið árið 1992 þegar Maastrichtsáttmálinn var undirritaður. Fyrir stofnun ESB var Bretland aðildarríki Evrópubandalagsins frá 1973. Landafræði Aðalgrein: Landafræði Bretlands Kort af Bretlandi með einstökum ríkum. Heildarflatarmál Bretlands er um það bil 245.000 ferkílómetrar og samanstendur af eyjunni Stóra-Bretlandi, Norður-Írlandi og minni eyjum. Bretland er á milli Norður-Atlantshafsins og Norðursjávar og er 35 km norður af strönd Frakklands. Ermarsund aðskilur löndin tvö. Stóra-Bretland liggur á milli breiddargráðanna 49° og 59° N (Hjaltlandseyjar ná upp í 61° N) og lengdargráðanna 8° V til 2° A. Stjörnuathugunarstöðin í Greenwich í London er miðstöð Greenwich-núllbaugsins. Frá norðri til suðurs er Stóra-Bretland bara pínulítið meira en 1.100 km að lengd á milli Land’s End í Cornwall og John o’ Groats í Caithness. Norður-Írland er með landamæri við Írland sem eru 360 km að lengd. Staðfræði Bretlands. Loftslag á Bretlandi er stillt og það er nægur regnskúr árlega. Hitastig er breytilegt en sjaldan fellur niður –10 °C eða næ yfir 35 °C. Aðalvindur er frá suðvestri og ber milt og vott veður. Svæði í austri eru vernduð af þessum vindi og þess vegna eru þurrustu. Straumar frá Atlantshafinu, sérstaklega Golfstraumurinn, bera mild vetur sérstaklega í vestri hluta landsins þar sem vetur eru vot. Sumur eru heitast í suðausturhluta landsins, sem er næst við meginland Evrópu, og kaldast í norðri. England nær yfir helming flatarmáls Bretlands og er 50.350 km2 að stærð. Megnið af landinu er undirlendi. Fjöllótt landsvæði er í norðvesturhluta landsins að meðtöldum Lake District, Pennínafjöllum og hæðum úr kalksteini í Peak District, auk þess Exmoor og Dartmoor í suðvestri. Aðalár eru Thames, Severn og Humber. Stærsta fjallið á Englandi er Scafell Pike í Lake District sem er 978 metrar að hæð. Á Englandi eru margir stórir bæir og borgir með sex af 50 stærstum þéttbýlum í ESB. Skotland nær yfir um það bil þriðjungi flátarmálsins Bretlands og er 78.772 km2 að stærð með tæpum átta hundruðum eyjum aðallega vestur og norður af meginlandinu. Aðaleyjaklasar eru Suðureyjar, Orkneyjar og Hjaltlandseyjar. Landslag Skotlands er óslétt og fjallhátt. Það er stórt misgengi sem nær frá Helensburgh til Stonehaven. Misgengið aðskilur tvö mjög ólík svæði: Hálöndin í norðri og vestri og Undirlendið í suðri og austri. Ben Nevis er hæsta fjallið á Skotlandi og hæsti punktur á Bretlandi, 1.343 km að hæð. Undirlendisvæði sérstaklega á milli Firth of Clyde og Firth of Forth eru flatari og þar sem flest fólk á Skotlandi býr. Þar eru stórar borgir eins og Glasgow og Edinborg. Wales nær yfir tæpap tíunda hluta Bretlands og er 20.758 km2 að stærð. Wales er aðallega fjallhátt land enda þótt Suður-Wales sé ekki eins fjallhátt og Norður-Wales. Íbúa- og iðnaðarsvæði eru í suðri og samanstanda af Cardiff (höfuðborg Wales), Swansea og Newport. Stærstu fjöllin í Wales eru í Snowdonia og eru að meðtöldum Snowdon (velska: Yr Wyddfa) sem er 1.085 m að hæð og er hæsti fjallstindurinn í Wales. Það eru um það bil 14 eða 15 fjöll í ríkinu. Strandlína Wales er yfir 1.200 km að lengd. Það eru nokkrar eyjar við strönd Wales og stærsta er Angelsey (Ynys Môn) í norðvestri. Norður-Írland nær yfir aðeins 14.160 km2 landsins og er aðallega hæðótt land. Lough Neagh, stærsta vatn á Bretlandi og Írlandi (388 km2 að flatarmáli) er á Norður-Írlandi. Hæsti fjallstindurinn á Norður-Írlandi er Slieve Donard að 849 m. Stjórnsýslueiningar Nokkur ólík stjórnsýslueiningakerfi eru í notkun á Bretlandi, og notkun þeirra getur verið breytileg. Bretland skiptist í fjögur lönd sem tilheyrir einu ríki: England, Norður-Írland, Skotland og Wales. Hvert þessara landa notar sitt eigin stórnsýslueiningakerfi. Þessar stjórnsýslueiningar eiga oft rætur að rekja til tíma kerfa sem í notkun voru fyrir sameiningu Bretlands. Þess vegna er það ekki til eitt staðlað kerfi sem er notað um landið allt. Fram að 19. öld breytust þessi kerfi ekki mikið, en frá þeim tíma hafa verið nokkrar breytingar. Þessar breytingar voru ekki líkar í öllum löndunum og vegna þess að meira vald hefur verið afhent Skotlandi, Norður-Írlandi og Wales verða framtíðarbreytingar einnig ólíkar. Staða sveitarsjórna á Englandi er flókin. Landið er oft skipt í 48 sýslur (sjá sýslur á Englandi). Til stjórnar er England skipt í níu svæði og eitt þeirra, það er Stór-Lundúnasvæðið (e. Greater London), hefur átt sitt eigin borgarstjóra síðan 2000. Ætlað var að öðrum svæðum væri gefið borgarstjóra en þetta hefur ekki verið framkvæmt. Stór-Lundúnasvæðið skiptist í 32 borgarhluta og önnur svæðin skiptast í sýsluráð. Ríkisstjórn og stjórnmál Aðalgrein: Bresk stjórnmál Elísabet 2. Bretadrottning. Á Bretlandi er þingbundin konungsstjórn og Elísabet 2. Bretadrottning er þjóðhöfðingi landsins og 15 annarra landa í bresku samveldinu. Ríkið er eitt af þremur löndum í heimi sem eru ekki með kerfisbundna stjórnarskrá og svo samanstendur stjórnskrá ríkisins af mörgum skrifuðum bréfum. Bretland er með þingræði sem er grundvallað á Westminster-kerfinu sem hefur verið líkt eftir um allan heim. Það er tvær deildir í þinginu sem funda í Westminsterhöllinni: House of Commons og House of Lords. Öll lög sem eru sett þurfa Royal Assent, þ.e. samþykki einvaldsins. Forsætisráðherra Bretlands er maður sem vinnur meirihluta í House of Commons og er yfirleitt formaður stærsta stjórnmálaflokks í deildinni. Ríkisstjórn er formlega útnefnd af einvaldinum og forsætisráðherranum enda þótt raunverulega kýs forsætisráðherrann ríkisstjórn og einvaldurinn virðir völ sín. Núverandi forsætisráðherrann er The Rt Hon David Cameron MP. Hann tók við embætti þann 11. maí 2010. Westminsterhöllin. Fyrir almennar kosningar er Bretlandi skipt í 646 kjördæmi. 529 eru á Englandi, 18 á Norður-Írlandi, 49 á Skotlandi og 40 í Wales, en í næstu kosningum verða kjördæmin 650. Hvert kjördæmi kýs einn þingmann með meirihluta atkvæða. Einvaldurinn boðar til almennra kosninga þegar forsætisráðherra ráðleggur svo. Engin lágmarkslengd kjörtímabils er skilgreind en samkvæmt Parliament Act 1911 þarf að halda almennar kosningar á fimm ára fresti. Það er þrír aðalstjórnmálaflokkar á Bretlandi: Verkamannaflokkurinn, Íhaldsflokkurinn og Frjálslyndi flokkurinn. Þessir þrír flokkar unnu 616 af 646 sæti í House of Commons í 2005 almennum kosningum. Það eru líka til aðrir stjórnamálflokkar sem taka þátt í kosningum í bara einum hluta landsins, eins og Skoski þjóðlegi flokkurinn (aðeins á Skotlandi), Plaid Cymru (aðeins í Wales) og Sinn Féin (Norður-Írlandi). Það eru 78 þingmenn í 12 kjördæmum sem standa fyrir Bretland í Evrópuþinginu en í næstu kosningum verða Evrópuþingmenn Bretlands 72. Efnahagsmál Aðalgrein: Efnahagur Bretlands Lundúnaborg er stærsta fjármálamiðstöðin í Evrópu. Bretland samanstendur af hagkerfum (í lækkandi stærð) Englands, Skotlands, Wales og Norður-Írlands. Samkvæmt gengum hefur Bretland sjötta stærsta hagkerfi í heimi og þriðja stærsta í Evrópu á eftir Þýskaland og Frakkland. Iðnbyltingin hófst á Bretlandi og snerist í fyrstu um þungaiðnað eins og skipasmíðar, námugröft kola, framleiðslu stáls og vefnað. Heimsveldið myndaði markað til útlanda fyrir breskar vörur og gerði Bretland kleift að ráða yfir milliríkjaviðskiptum á 19. öldinni. Vegna iðnvæðingar annarra landa byrjaði Bretland að missa keppnisanda sinn með heimsstyrjöldunum tveimur. Iðnaður á Bretlandi hnignaði verulega á 20. öldinni. Framleiðsla er enn mikilivæg í dag fyrir hagkerfið en aflaði einungis sjöttungs tekna árið 2003. Breski bílaiðnaðurinn er mikilvægur hluti bresks iðnaðs en hann hefur líka hnignað mjög með hruni MG Rover Group. Megnið af þessum iðnaði er í eigu erlendra fyrirtækja. BAE Systems sem framleiðir flugvélar meðal annars fyrir hergeirann er stærsti varnarverktaki Evrópu. Rolls-Royce er mikilvægur framleiðandi í geimverkfræði. Efna- og lyfjaiðnaðir eru sterkir á Bretlandi. Lyfjafyrirtækin (GlaxoSmithKline og AstraZeneca) hafa höfuðstöðvar sínar í landinu. Þjónustugeirinn á Bretlandi hefur stækkað mjög og er 73% af landsframleiðslu. Geirinn er ráðinn yfir af fjármálaþjónustu sérstaklega í bankarekstri og vátryggingu. London er stærsta fjármálamiðstöðin í heimi; kauphöllin í London, London International Financial Futures and Options Exchange og vátryggingamarkaður Lloyd's of London öll stödd í Lundúnaborg. London er aðalmiðstöð fyrir alþjóðaviðskipti og er ein af þremur miðstöðum alþjóðahagkerfisins (með New York og Tokyo). Stærsta samsöfnun erlendra banka í heimi er í London. Á síðastan áratug hefur ný fjármálamiðstöð verið byggð upp á Docklands-svæðinu í Austur-London. HSBC, stærsti banki í heimi, og Barclays Bank hafa höfuðstöðvar þar. Mörg fyrirtæki sem eiga viðskipti við Evrópu hafa höfuðstöðvar sínar í London. Til dæmis er bandaríski bankinn Citibank með Evrópu-höfuðstöðvar sínar í London. Höfuðborg Skotlands Edinborg er ein stærstu fjármálamiðstöðva í Evrópu. Höfuðstöðvar Royal Bank of Scotland, einn stærsti bankinn í heimi, eru staddar þar. Ferðaþjónusta er stór atvinnugrein á Bretlandi. Frá og með 2004 fóru um 27 milljónir ferðamanna þangað. Bretland er sjötti helsti ferðamannastaður heimsins.[11] London er mesta heimsótt borgin í heimi, með 15,6 milljónir ferðamanna árið 2006. Í öðru sæti er Bangkok með 10,4 milljónir ferðamanna og í þriðja sæti er París með 9,7 milljónir ferðamanna árið 2006.[12] Lýðfræði Aðalgrein: Lýðfræði Bretlands Á Bretlandi er tekið manntal á hverju tíunda ári samtímis um landið allt.[13] Office for National Statistics safnar upplýsingum varðandi Englandi og Wales. General Register Office for Scotland og Northern Ireland Statistics and Research Agency sjá um þetta í Skotlandi og Norður-Írlandi.[14] Mannfjöldi Samkvæmt manntali árið 2001 var mannfjöldi Bretlands 58.789.194, þriðji mesti mannfjöldi í Evrópu, fimmti mesti í samveldinu og tuttugastiogfyrsti mesti í heimi. Frá og með miðju ári 2007 var mannfjöldi um það bil 60.975.000.[15] Mannfjöldi stækkar í dag vegna aðflutnings fólks en fæðingartala og lífslíkur eru líka að hækka.[16] Samkvæmt mati á mannfjölda árið 2007 eru í fyrsta sinn fleiri ellilífeyrisþegar en fólk undir 16 ára aldri.[17] Árið 2007 var mannfjöldi Englands um það bil 51,1 milljónir.[18] Það er eitt af þéttbyggðustu löndum í heimi með 383 manns á ferkílómetri (árið 2003).[19] Megnið af fólki býr í London og Suðaustur-Englandi. Á þeim tíma var mannfjöldi Skotlands um það bil 5,1 milljónir, Wales 3 milljónir og Norður-Írlands 1,8 milljónir. Öll þessi lönd eru strjálbýlli en England. Þéttbýli Wales, Norður-Írlands og Skotlands voru 142/km2, 125/km2 og 65/km2 hver um sig.[19] Tungumál Aðalgrein: Tungumál á Bretlandi Lönd þar sem er talað ensku. Það er ekkert opinbert tungumál á Bretlandi en helsta talað mál er enska, sem er vestgermanskt tungumál er á rætur að rekja til fornensku. Í ensku eru mörg tökuorð úr öðrum málum, aðallega fornnorrænu, normanskri frönsku og latínu. Aðallega þökk sé Breska heimsveldinu er enska svo útbreitt í heiminum í dag. Hún er orðin alþjóðlegt viðskiptatungumál og er það vinsælasta annað tungumál.[20] Skoska tungumálið sem upprunnið er frá miðensku er talað í Skotlandi. Til er mállýska skosku sem töluð er í norðursýlsum á Írlandi.[21] Einnig er talað fjögur keltnesk tungumál á Bretlandi: velska, írska, gelíska og kornbreska. Samkvæmt manntalinu 2001 sagðist rúmlega fimmtungur (21%) Walesbúa geta talað velsku sem er aukning miðuð við manntalið 1991 (18%).[22][23] Auk þess er metið að 200.000 manns sem kann að tala velsku búa á Englandi.[24] Samkvæmt manntalinu 2001 í Norður-Írlandi gætu 167.487 (10,4%) manns talað svolítið írsku. Næstum því allt þeirra eru kaþólskir. Yfir 92.000 manns í Skotlandi (tæplega 2% af mannfjöldanum) sagðist kunna smá í gelísku, þar á meðal 72% þeirra manna sem búa í Suðureyjum.[25] Fjöldi skólabarna sem er kennt velsku, gelísku og írsku er vaxandi.[26] Það er líka talað velsku og gelísku í nokkrum öðrum löndum, til dæmis tala sumir gelísku í Nýja-Skotlandi í Kanada og aðrir velsku í Patagóníu í Argentínu. Um allt Bretland er venjulega skyldubundið að skólabörn læru annað tungumál: á Englandi upp í 14 ár og í Skotlandi upp í 16 ár. Franska og þýska er þau tvö helstu tungumál sem kennd eru á Englandi og í Skotlandi. Í Wales er öllum skólabörnum annaðhvort kennt á velsku eða kennt velsku sem annað tungumál upp í 16 ár.[27] Flutningur Íbúar á Bretlandi sem fæddust erlendis. Bretland er ólíkt sumum öðrum evrópskum löndum af því mannfjöldi sitt er enn stækkandi vegna aðflutningar.[28] Aðflutningur skýrði helming mannfjölgunar frá 1991 til 2001. Borgarar frá Evrópusambandinu hafa rétt til að búa og vinna á Bretlandi.[29] Sjöttungur innflytjenda voru frá löndum sem fengu inngöngu í ESB árið 2004. Margt fólk kom líka frá löndum í nýju samveldinu.[30] Samkvæmt opinberum tölum hafa 2,3 milljónir innflytjenda flutt til Englands síðan 1997, 84% eru ekki evrópsk.[31] 7 milljónir nýrra innflytjenda eru væntanlegar fyrir 2031. Árið 2007 voru innflytjendur 237.000 sem er aukning frá árinu áður þegar 191.000 manns flutti til Englands. Jafnframt búa 5,5 milljónir Breta erlendis, aðallega í Ástralíu, á Spáni og í Frakklandi.[32] Árið 2006 sótti 149.035 manns um breskt ríkisfang og var 154.095 manns gefið það. Fólkið sem fékk ríkisfang var aðallega frá Indlandi, Pakistan, Sómalíu og Filippseyjum.[33] 21,9% barna sem fæddust á Englandi og í Wales voru fædd af mæðrum sem fæddust utan við Bretland (þ.e. 146.956 af 669.601 börnum).[34] Á milli áranna 2004 og 2009 fluttu 1,5 milljónir manns frá löndum sem eru nýkomin í ESB. Tveir þriðjungar af þessum innflytjendum voru frá Póllandi, en margir eru farnir aftur heim.[35][36] Vegna samdráttar á Bretlandi á seinni árum hefur það verið ekki eins mikil hvatning fyrir Pólverja til að koma til Bretlands. Núna er breska ríkisstjórnin að kynna nýtt flutningskerfi fyrir þá sem koma frá löndum utan EES. Í júní 2010 setti nýja ríkisstjórnin hámark á innflytjendum sem 24.100, áður en kynnt er nýtt hámark í apríl 2011.[37] Þjóðarbrot Upprunalega eiga Bretar rætur sínar að rekja til ýmislegra ætta sem bjuggu á Bretlandi þar til 11. aldar: Kelta, Engilsaxa, Rómverja, Víkinga og Normanna. Núna er talið að 75% Breta eigi rætur sínar að rekja til Baska.[38] Saga flutningar að Bretlandi er löng, elsta samfélag Blökkumanna í landi er í Liverpool, frá árinu 1730.[39] Elsta samfélag Kínverja í Evrópu er í Bretlandi, og hefur verið þar frá komu sjómanna frá Kína á 19. öld.[40] Frá 1945 hefur það verið mikilsverður flutningur frá Afríku, Karíbahafi og Suður-Asíu vegna arfs eftir Breska heimsveldinu. Frá 2004 hefur verið mikill flutningur frá Mið- og Austur-Evrópu en frá og með 2008 hefur hann dregið úr. Árið 2001 litu 92,1% ríkisborgara á sig sem Hvítir, og hin 7,9% ríkisborgara litu á sig sem meðlimir í þjóðernisminnihluta.[41] Kynþáttur Mannfjöldi % af heild* Hvítur 54.153.898 92,1% Blakkur 1.148.738 2,0% Indverskur 1.053.411 1,8% Pakistanskur 747.285 1,3% Blandaður 677.117 1,2% Bangladessneskur 283.063 0,5% Annar Suður-Asískur 247.644 0,4% Kínverskur 247.403 0,4% Annar (með Austur-Asískum, Asískum, Arabískum, Latnesk-Amerísk og þeim frá Eyjaálfu) 230.615 0,4% *Prósenta af breskum mannfjölda Borgir og þéttbýli Höfuðborgir landanna á Bretlandi eru: Belfast (Norður-Írlandi), Cardiff (Wales), Edinborg (Skotlandi) og London (Englandi). London er líka höfuðborg Bretlands í heild sinni. Stærstu þéttbýli eru: Stór-Lundúnasvæðið — 8,5 milljónir Stórborgarsvæðið Vestur-Miðhéruð — 2,3 milljónir Stórborgarsvæðið Manchester — 2,2 milljónir Stórborgarsvæðið Vestur-Yorkshire — 1,5 milljónir Stórborgarsvæðið Glasgow — 1,2 milljónir Sæti Borg Staðsetning Íbúar Sæti Borg Staðsetning Íbúar skoða ræða breyta 1 London London 7.172.091 11 Coventry Vestur-Miðhéruð 303.475 2 Birmingham Vestur-Miðhéruð 970.892 12 Kingston upon Hull Yorkshire og Humber 301.416 3 Glasgow Skotland 629.501 13 Bradford Yorkshire og Humber 293.717 4 Liverpool Norðvestur-England 469.017 14 Cardiff Wales 292.150 5 Leeds Yorkshire og Humber 443.247 15 Belfast Norður-Írland 276.459 6 Sheffield Yorkshire og Humber 439.866 16 Stoke-on-Trent Vestur-Miðhéruð 259.252 7 Edinborg Skotland 430.082 17 Wolverhampton Vestur-Miðhéruð 251.462 8 Bristol Suðvestur-England 420.556 18 Nottingham Austur-Miðhéruð 249.584 9 Manchester Norðvestur-England 394.269 19 Plymouth Suðvestur-England 243.795 10 Leicester Austur-Miðhéruð 330.574 20 Southampton Suðaustur-England 234.224 Manntalið 2001 Menntun Aðalgreinar: Menntun á Englandi, Menntun í Norður-Írlandi, Menntun í Skotlandi, og Menntun í Wales King's College í Cambridge-háskóla. Í hverju landi sem tilheyrir Bretlandi er ólíkt menntunarkerfi. Á Englandi ber menntunarráðherra Englands ábyrgð á menntun en sveitarstjórnir sjá um daglega stjórn menntunarkerfisins. Menntun fyrir alla var kynnd á Englandi og í Wales árið 1870 á grunnskólastigi og árið 1900 á gagnfræðaskólastigi.[42] Skyldumenntun byrjar á aldri 5 ára og lýkur á aldri 16 ára (15 ára ef barnið fæddist í lok júlí eða ágúst). Meginhluti barna er menntaður í ríkisskólum. Nokkrir ríkísskóla hafa sérstakar inngangskröfur og þeim sem er leyft að velja nemendur samkvæmt vitneskju og námsgetu eru sambærilegir við einkaskóla: meðal tíu bestu skóla landsins árið 2006 voru tveir ríkisskólar. Þó að fjöldi skólabarna í einkaskólum hafi minnkaður hefur hlutfall barnanna í þeim vaxið, það stendur nú í 7%.[43] Þrátt fyrir það er yfir helming nemanda hjá Cambridge og Oxford-háskólum menntaður í einkasskólum. Háskólar í Englandi eru meðal þeirra bestu í heimi, Cambridge-háskóli, Oxford-háskóli, Imperial College London og University College London eru meðal 10 bestu háskóla í lista dagblaðsins The Times árið 2008.[44] Enskir nemendur eru taldir sjöundu bestu í stærðfræði og sjöttu bestu í vísindum í heimi, hærra settir en nemendur í Þýskalandi og Skandinavíu.[45] Í Skotlandi ber menntunarráðherra Skotlands ábyrgð á menntun en sveitarstjórnir sjá um daglega stjórn menntunarkerfisins. Skyldumenntun varð til í Skotlandi árið 1496.[46] Hlutfall barnanna í einkaskólum í Skotlandi er rúmlega 4% en það er æ vaxandi undanfarin ár.[47] Skoskir nemendur sem fara í háskóla í Skotlandi eiga ekki að borga námskostnaði né önnur gjöld ólíkir nemendum frá öðrum löndum í Bretlandi.[48] Í Norður-Írlandi ber menntunarráðherra Norður-Írlands ábyrgð á menntun og fimm ráð sjá um stjórn skóla og bókasafna. Annars er Írland mjög mikið fyrir bækur og allskonar gömul rit. Í Wales sér Velska þingið um menntun og þar eru flestum nemendum kennt á velsku upp í aldur 16 ára.[49] Menning Aðalgrein: Bresk menning Mikil áhrif hafa verið á breska menningu en hún hefur líka haft talinverð áhrif á menningar annarra landa, m.a. Ástralíu, Bandaríkin, Kanada, Indland og Suður-Afríku. Kvikmyndagerð Aðalgrein: Kvikmyndagerð á Bretlandi Bretland hefur leikið þýðingarmikið hlutverk í sögu kvikmyndagerðar. Bresku leikstjórarnir Alfred Hitchcock og David Lean eru meðal þeirra best fögnustu leikstjóra allra tíma.[50] Margir breskir leikarar eru vel þekktir víða um heim og hafa verið vel heppnaðir, þar með talið Julie Andrews, Richard Burton, Michael Caine, Charlie Chaplin, Sean Connery, Vivien Leigh, David Niven, Laurence Olivier, Peter Sellers og Kate Winslet.[51][52][53][54][55][56][57][58][59][60] Nokkrar þeirra best heppnuðustu kvikmynda allra tíma hafa verið framkvæmdar á Bretlandi, meðal annars Harry Potter og James Bond.[61] Ealing Studios segist vera elsta stöðugt kvikmyndafyrirtæki heimsins.[62] Þó að margar talinverðar kvikmyndir hafi verið gerðar á Bretlandi er það oft spurt hve áhrifamiklar breskar kvikmyndir séu í Evrópu og Bandaríkjunum. Margar breskar kvikmyndir eru gerðar í samráði við bandaríska framleiðendur með bæði breskum og bandarískum leikurum. Breskir leikarar birtast oft í aðalhlutverkum í Hollywood-kvikmyndum. Margar farsælar Hollywood-kvikmyndir snúast um fræga Breta eða breska atburði, meðal annars Titanic, The Lord of the Rings og Pirates of the Caribbean. Það hafa líka verið þýðingarmikil áhrif Breta í Disney-kvikmyndunum Alice in Wonderland, Robin Hood og One Hundred and One Dalmatians. Árið 2009 tóku breskar kvikmyndir um 2 milljarða bandaríkjadala í heildartekjur um allan heim (um 7% markaðshlutdeild um allan heim og 17% á Bretlandi).[63] Breskar kvikmyndir tóku um 944 milljónir punda frá aðgöngumiðasölum sama ár en það er um það bil 173 milljónir miða.[63] Kvikmyndastofnun Bretlands (e. British Film Institute) hefur búið til lista yfir 100 bestu breskar kvikmyndir allra tíma sem heitir BFI 100.[64] Bókmenntir Aðalgrein: Breskar bókmenntir Hugsanleg mynd af William Shakespeare „Breskar bókmenntir“ kallast þau ritverk sem tengjast Bretlandi, Mön, Ermarsundseyjum og ritverk sem skrifuð voru fyrir sameiningu Bretlands. Flest bresk rtiverk eru skrifuð á ensku. Á Bretlandi er gefið út 206.000 bækur hvert ár og þetta er meira en í öllum öðru löndum. Leikritahöfundurinn og skáldið William Shakespeare er talinn eitt besta leikritaskáld allra tíma.[65] Meðal þeirra fyrstu enskra rithöfunda eru Geoffrey Chaucer (14. öld), Thomas Malory (15. öld), Sir Thomas More (16. öld) og John Milton (17. öld). Á 18. öld ruddu þeir Daniel Defoe (höfundur Robinson Crusoe) og Samuel Richardson brautina til fyrstu skáldsögunnar. Á 19. öld fylgdu fleiri nýjungar frá Jane Austen, Mary Shelley, Lewis Carroll, Brontë-fjölskyldunni, Charles Dickens, Thomas Hardy, George Eliot, William Blake og William Wordsworth. Skáldsagnahöfundurinn Charles Dickens Nokkur dæmi um höfunda frá 20. öld eru skáldasagnahöfundurinn H. G. Wells, barnabókahöfundarnir Rudyard Kipling, A. A. Milne (skrifaði Winnie the Pooh) og Roald Dahl, og þau D. H. Lawrence, Virginia Woolf, Evelyn Waugh, George Orwell, Graham Greene, krimmahöfundurinn Agatha Christie, Ian Fleming (skrifaði James Bond) og skáldin TS Eliot, Philip Larkin og Ted Hughes. Kveikt hefur verið aftur áhuga á verk J. R. R. Tolkien og C. S. Lewis vegna vinsælda Harry Potter-bókanna eftir J. K. Rowling. Nokkrir talinverðir skoskir rithöfundar eru Arthur Conan Doyle (höfundur Sherlock Holmes), Sir Walter Scott, J. M. Barrie, Robert Louis Stevenson og skáldið Robert Burns. Í seinni tíð hafa módernistinn Hugh MacDiarmid og þjóðernissinninn Neil M. Gunn stuðlað að Skosku endurreisninni, þar sem höfundarnir Ian Rankin og Iain Banks skapað vægðarlausari mynd. Höfuðborg Skotlands, Edinborg, var fyrsta „Bókmenntaborg“ UNESCO.[66] Það elsta kvæði frá svæðinu sem nú er kallað Skotland, Y Gododdin, var skrifað á fornvelsku seint á 6. öld og í því er elsta þekkt tilvísun til Arthur konungs. Dafydd ap Gwilym er talinn vera besta velskt skáld allra tíma. Vegna þess að velska var aðaltungumál Wales fram að 18. öld eru mörg velsk bókmenntaverk skrifuð á þetta tungumál. Daniel Owen er talinn vera fyrsti velski skáldsagnahöfundurinn, og gaf út Rhys Lewis árið 1885. Á 20. öld urðu R. S. Thomas og Dylan Thomas fyrir skáldskap sinn á ensku. Talinverðir velskir skáldsagnahöfundar eru Richard Llewellyn og Kate Roberts. Fjölmiðlar Aðalgrein: Breskir fjölmiðlar Television Centre, höfuðstöðvar BBC Aðalsjónvarpsstöðvar í Bretlandi eru fimm: BBC One, BBC Two, ITV, Channel 4 og Five. Sem stendur útvarpa þessar stöðvar bæði í flaumrænum og stafrænum merkjum. Fyrstu tvær þessara stöðva eru auglýsingalausar og fjármagnaðar með leyfisgjaldi, hinar útvarpa auglýsingum. Í Wales er útvarpað S4C í stað fyrir Channel 4 og það aðallega á velsku. Í Bretlandi eru margar stafrænar sjónvarpsstöðvar, meðal þeirra eru sex frá BBC, fimm frá ITV, þrjár frá Channel 4 og ein frá S4C sem er aðeins á velsku. Kapalsjónvarpsþjónustur eru til frá fyrirtækjunum Virgin Media og gervihnattasjónvarp frá Freesat eða British Sky Broadcasting. Rekið er líka ókeypis stafræna jarðsjónvarpsþjónustu að nafni Freeview. Áætlað er að slökkva á flaumrænu sjónvarpi fyrir 2012. Fyrirtækið BBC sem stofnað var árið 1922 er fjármagnað af almenningi og rekur útvarps,- sjónvarps- og Internetsþjónustur. BBC er elsta og stærsta útsendingafyrirtæki í heimi.[67][68] Fyrirtækið útvarpar frá nokkrum sjónvarps- og útvarpsstöðvum bæði í Bretlandi og erlendis. BBC World News er alþjóðleg fréttastöð fyrirtækisins og BBC World Service er alþjóðleg útvarpsstöð er send út á 31 tungumál. BBC Radio Cymru er velsk útvarpsstöð BBC og BBC Radio nan Gàidheal gelísk útgáfa þess. Aðalútvarpsstöðvum á Bretlandi er útvarpað af BBC Radio sem sendir út tíu stöðvar um landið allt og fjórtíu staðbundnar stöðvar. BBC Radio 1 fylgir BBC Radio 2 sem vinsælasta útvarpsstöðin. Á Bretlandi eru margar þjóðlegar og staðbundnar útvarpsstöðvar sem fjarmagnaðar eru með auglýsingum. Samkvæmt venju eru tvær aðaltegundir dagblaðanna á Bretlandi: svokölluðu „gæðisblöðin“ (e. quality newspapers eða broadsheets) og „slúðurblöðin“ (e. tabloids). Upprunalega voru gæðisblöð prentuð á stærri pappír en slúðursblöð en til þess að gera það einfaldara að lesa þau eru mörg gæðisblöð nú prentuð á minni pappír (þessi pappírsstærð var venjulega notuð aðeins af slúðurblöðum). The Sun er mesta lesið dagblað Bretlands, með 3,1 milljónir lesendum (um fjórðung markaðshlutdeildarinnar).[69] Systurblaðið þess News of the World var mesta lesið sunnudagsblaðið útgáfu var hætt árið 2011 vegna þess að stunda símhleranir.[69] The Daily Telegraph er hægriblað gæðisblöðunum. The Guardian er vinstriblað og Financial Times er aðalviðskiptablaðið á Bretlandi, vel þekkt fyrir það að það er prentað á bleikum pappír. Tónlist Aðalgrein: Bresk tónlist Bítlarnir eru meðal þeirra vel heppnuðustu flytjanda allra tíma Ýmislegar tónlistarstefnur eru vinsælar í Bretlandi, t.d. ensk þjóðartónlist og bárujárn. Nokkur talinverð tónskáld frá Bretlandi eru meðal annars William Byrd, Henry Purcell, Sir Edward Elgar, Gustav Holst, Sir Arthur Sullivan, Ralph Vaughan Williams og Benjamin Britten brautryðjandi í breskri nútímaóperu. Sir Peter Maxwell Davies er eitt helsta lífandi tónskáld og er núverandi Master of the Queen's Music. Nokkrar sinfóníuhljómsveitar sem þekktar eru um allan heim eru staddar í Bretlandi, meðal þeirra BBC Symphony Orchestra og London Symphony Chorus. Nokkrir talinverðir hljómsveitarstjórar eru meðal annars Sir Simon Rattle, John Barbirolli og Sir Malcolm Sargent. Nokkur talinverð bresk kvikmyndatónskáld eru John Barry, Clint Mansell, Mike Oldfield, John Powell, Craig Armstrong, David Arnold, John Murphy, Monty Norman og Harry Gregson-Williams. George Frideric Handel, þó að hann fæddist í Þýskalandi, varð breskur ríkisborgari og nokkur helstu verka hans, m.a. Messiah, voru á ensku. Andrew Lloyd Webber er vel heppnaður söngleikaframleiðandi og sýningar hans hafa verið sýndar í West End í London og Broadway í New York.[70] Undanfarin fimmtíu ár hafa margir breskir poppflytjendur verið sérstaklega áhrifamiklar. Bítlarnir (e. The Beatles), Queen, Cliff Richard, Bee Gees, Elton John, Led Zeppelin, Pink Floyd og The Rolling Stones hafa allt selt yfir 200 milljónir hljómplötur hver um sig.[71][72][73][74][75][76][77] Bítlarnir hafa selt yfir einn milljarð hljómplata um allan heim. Samkvæmt rannsóknum framkvæmdar af Guinness World Records eru átta þeirra tíu flytjanda sem hafa selt flesta smáskífurnar í breska topplistanum eru breskir: Status Quo, Queen, The Rolling Stones, UB40, Depeche Mode, the Bee Gees, Pet Shop Boys og Manic Street Preachers. Að undanförnu hefur flytjendum eins og Coldplay, Radiohead, Oasis, Spice Girls, Amy Winehouse, Muse og Gorillaz gengið vel víða um heiminn. Nokkrar borgar á Bretlandi eru þekktar fyrir tónlistina sína. Flytjendum frá Liverpool hefur gengið best, með 54 smáskífum efstum í topplistanum, fleiri en allar aðrar borgir í heimi.[78] Nokkrir talinverðir flytjendur hafa líka verið frá Glasgow, sem var nefnd „Tónlistarborg“ af UNESCO.[79] Íþróttir Aðalgrein: Íþróttir á Bretlandi Wembley Stadium í London Meðal þeirra vinsælustu íþrótta á Bretlandi eru knattspyrna, ruðningur, róður, hnefaleikar, badminton, krikket, tennis og golf. Allar fyrirnefndu íþróttirnar eiga rætur að rekja til Bretlands. Samkvæmt könnun sem framkvæmd var árið 2006 er fótbolti vinsælasta íþróttin á Bretlandi. Í alþjóðlegum keppnum koma aðskilin lið fram fyrir hönd Englands, Skotlands, Wales og Norður-Írlands í flestum liðaíþróttum og í Samveldisleikunum (á ensku er stundum átt við þessi lönd sem „Home Nations“). Í Ólympíuleikunum kemur eitt lið fram fyrir hönd Stóra-Bretlands. Ólympíuleikarnir hafa verið haldnir í London árin 1908 og 1948 og verða haldnir þar aftur árið 2012. Hvert land sem tilheyrir Bretlandi hefur sitt eigin meistarakeppni, landslið og deild í knattspyrnu. Vegna þess að England, Skotland, Wales og Norður-Írland keppa alþjóðlega sem aðskilin lið koma aðskilin lið fram fyrir hönd Bretlands í knattspyrnuviðburðum í Ólympíuleikunum. Lagt hefur verið fram að eitt lið keppir fyrir hönd Bretlands í Sumarólympíuleikunum 2012, en þær skosku, velsku og norður-írsku meistarakeppnirnar vilja ekki taka þátt. England hefur verið best heppnaðast úr svökölluðu „Home Nations“ og vann Heimsmeistarakeppnina árið 1966 þegar keppnin var haldin þar. Venjulega hefur verið mikil keppni á milli Englands og Skotlands í knattspyrnu. Wimbledon mótið Talið er að krikket hafi verið fundið upp á Englandi og í enska landsliðinu eru krikketleikarar frá sýsluliðum þar og í Wales. Ólíkt í ruðningi og knattspyrnu þar sem ensku og velsku liðin eru aðskilin er aðeins eitt krikketlið fyrir hönd beggja landanna. Skotland, England (með Wales) og Írland (með Norður-Írlandi) hefur öll keppt í Heimsmeistarakeppninni í krikketi. Á Bretlandi er meistaradeild í krikketi þar sem lið frá 17 sýslum á Englandi og einni í Wales keppa við hvert annað. Ruðningur er vinsæl íþrótt á sumum hlutum Bretlands. Hann á rætur að rekja til bæjarins Huddersfield og er spiluð aðallega í Norður-Englandi. Tennis á líka rætur að rekja til Norður-Englands, hann var fundinn upp í Birmingham á árunum 1859 til 1865. Wimbledon mótið í tennis er haldið árlega í Wimbledon í London. Snóker er ein vinsælasta breska íþróttin sem spliuð er erlendis og hvert ár er haldið meistarakeppni í Sheffield. Golf er upprunnin í Skotlandi og er sjötta vinsælasta íþróttin á Bretlandi. Kappakstur er líka vinsæll og tekið er þátt í Formúlu 1. Ekkert annað land hefur unnið eins marga títla í Formúlu 1 og Bretland. Fyrsta keppnin í Formúlu 1 var haldin á Bretlandi í Silverstone árið 1950. |
About us|Jobs|Help|Disclaimer|Advertising services|Contact us|Sign in|Website map|Search|
GMT+8, 2015-9-11 20:13 , Processed in 0.233397 second(s), 16 queries .
